Fytotherapie, definities

De NVF, de Nederlandse Vereniging voor Fytotherapie definieert de Fytotherapie als volgt:

"Fytotherapie" is de professionele, risico-arme toepassing van fytotherapeutica met als doel de gezondheid te herstellen, te behouden of te bevorderen".  

"Fytotherapeutica" zijn geneesmiddelen die als actieve ingrediënten uitsluitend planten, delen van planten of plantenmaterialen of combinaties daarvan bevatten, in ruwe of bewerkte staat".   

Kwaliteit, bereidingsvormen en -normen; standaardisatie, werkzaamheid...

Vele plantenextracten bevatten actieve bestanddelen met een specifieke werking die in de volkswijsheid en volksgeneeskunde vaak al eeuwen bekend zijn.
Wereldwijd wetenschappelijk onderzoek heeft in de loop der jaren de effectiviteit van vele plantenextracten reeds zeer goed kunnen bevestigen.

Er zijn in de hele wereld inmiddels al veel meer wetenschappelijke publicaties over de gezondheidsvoordelen van gestandaardiseerde kruidenextracten voor handen van het hele reguliere veld bij elkaar...

Vroeger werd er nog veel gebruik gemaakt van gedroogde kruiden en kruidenmengsels waar thee van werd getrokken. Ook zijn bekend: decocta (afkooksels), maceraten en infusen (aftreksels op water) en de succus (perssap van verse planten). De hiervoor genoemde vormen zijn moeilijk in een fabricageproces te standaardiseren, zodat het nagenoeg onmogelijk is steeds exact hetzelfde product te bereiden. Daarnaast blijven soms belangrijke andere stoffen in de plant achter omdat deze bijvoorbeeld niet in water oplosbaar zijn.
Een zeer belangrijke voorwaarde om een goed extract te verkrijgen is de keuze van het oplosmiddel, omdat het voor de kwaliteit van belang is dat werkzame stoffen en hulpstoffen in zo hoog mogelijke concentraties mee in oplossing gaan. Daarnaast dient het extractiemiddel niet toxisch te zijn en de verkregen stoffen in oplossing te houden, zodat het lichaam deze gemakkelijk kan opnemen. De reden waarom er in vloeibare fytotherapeutica nagenoeg altijd alcohol zit is het feit dat een bepaalde verhouding van alcohol en water (aqua purificata; = gedemineraliseerd, bacterie-vrij water) het ideale oplosmiddel blijkt te zijn. Ook vetachtige grondstoffen en vluchtige oliën worden door alcohol opgenomen. Slechts bij uitzondering wordt gebruik gemaakt van andere oplosmiddelen, zoals glycerine. Alcohol betekent tevens een goede conservering van het eindproduct. Fabrikanten van vloeibare kruidenextracten geven soms een houdbaarheid aan van maar liefst 5 tot 10 jaar, terwijl voor de houdbaarheid officieel maximaal 3 jaar mag worden vermeld.

Onder het begrip extract vallen de vloeibare extracten (EF; extractum fluïdum) en tincturen (MT; moedertinctuur of oertinctuur en dan zijn er nog de 'EVEF/novi'-tincturen; deze worden vers, d.w.z. binnen 2-4 uur bereid en verwerkt tot een krachtig 2:1-extract), de extractum spissum (dikextract) en droogextract (ES; extractum siccum). De verschillende droogextracten worden gewoonlijk uit tincturen bereid.    

Standaardisatie.
Een op bovenstaande wijze verkregen vers ('novi') plantenextract bevat een zeer geconcentreerde vorm van belangrijke stoffen die zich niet laat vergelijken met gemalen of gedroogde planten in poedervorm. De bereiding van extracten is gewoonlijk tot in detail "gestandaardiseerd". Dit betekent dat hoeveelheden, plantendelen en oplosmiddel nauwkeurig zijn vastgesteld om steeds eenzelfde hoge kwaliteit te kunnen leveren. Daarnaast vinden controles plaats door waarde- en gehaltebepaling van de verschillende inhoudsstoffen. Het standaardiseren is een waarborg voor de constante kwaliteit en werkzaamheid. Omdat door de verschillende (klimatologische) weersomstandigheden, bodemgesteldheid, teeltwijzen, seizoeninvloeden, milieuverontreinigingen en de verschillende wijzen van verwerking de zuiverheid en werkzaamheid sterk uiteen kunnen lopen, zorgen de standaardisatie en de andere voorgeschreven procedures voor een vast percentage werkzame stoffen per plant of plantendeel - zonder verontreinigingen; een (te) sterke schommeling in samenstelling en concentratie van de grondstoffen wordt daarmee uitgesloten.  

De nieuwe standaardisaties richten zich tegenwoordig steeds meer op meerdere werkzame inhoudsstoffen per plant. Bij de bereiding van kruidenpreparaten wordt gebruik gemaakt van kruiden uit de gehele wereld. De leveranciers die onze kruiden-grondstoffen leveren, moeten voldoen aan de hoogste standaard verwerkingsprotocollen (Farmacopee, monografieën) en productienormen (G. M. P. en S.O.P.). Het uitvoeren van verschillende analyses ten behoeve van de zuiverheid (antibiotica, pesticiden, zware metalen e.a. verontreinigingen) en het gehalte aan werkzame bestanddelen hoort daar vanzelfsprekend bij - vanaf het zaaigoed (of beplanting, zuivere culturen en de bodemsamenstelling) tot aan de oogst. Er wordt hoofdzakelijk uitgegaan van het gebruik van de gehele plant of plantendelen (zoals farmacologisch voorgeschreven), met al zijn actieve bestanddelen waardoor het natuurlijk synergisme blijft bestaan. 

Ballaststoffen en het verschil tussen fytotherapeutica en geïsoleerde stoffen.
Ballaststoffen worden ook wel nevenstoffen of adjuvans genoemd, dit zijn natuurlijke, meehelpende stoffen. De laatste decennia heeft men onderzoeken uitgevoerd die duidelijk aantonen dat niet enkel de actieve inhoudsstoffen van belang zijn voor een goede werking van een plantaardig middel, maar dat het TOTUM belangrijk is. 

Het "totum" is het synergistische totaal aan inhoudsstoffen van een plant, zowel actieve als de hulp- of ballaststoffen. Kortom, de plant als geheel en in onbewerkte staat. 

Dit wonderlijke synergisme blijkt:  

a) het geneeskrachtig-therapeutische effect te versterken
b) een eventueel toxisch effect te verminderen

c) het werkingspotentieel van de meest werkzame stoffen indien nodig te
    versterking d.m.v.  

>  de zuurgraad in evenwicht brengen
>  de bloeddruk reguleren
>  de bloedsuikerspiegel te reguleren
>  de mate + locatie van natuurlijke insulineresistentie te reguleren
>  de functie van bepaalde receptoren inhiberen of exhiberen
>  en waarschijnlijk nog veel meer fysiologische functies  

De fyto-biochemie en -farmacologie hebben baanbrekend werk verricht voor de kennis, de activiteit en de identiteit van inhoudsstoffen, alsmede voor de therapeutische werkzaamheid van planten.
Inmiddels is wetenschappelijk aangetoond dat alle geneeskrachtige planten veel meer dan één werkzame stoffen bevatten. Al ruim een halve eeuw neemt de wetenschappelijke literatuur over fytofarmaca voortdurend in omvang toe. Op indrukwekkende wijze heeft mondiaal wetenschappelijk onderzoek de werking van oeroude en empirisch beproefde plantaardige geneesmiddelen aangetoond en aangevuld.
Door de ingewikkeldheid van de samenstelling en door het grote aantal werkzame stoffen bezitten veel kruiden naast hun hoofdwerking een ondersteunende werking op andere betrokken orgaansystemen; een wonderlijk staaltje van synergisme!

Ondank de moeizame acceptatie door regulier geschoolde artsen van de geneeskrachtige werking van een plant met al zijn inhoudsstoffen, neemt de toepassing en het voorschrijven van plantaardige geneesmiddelen hand over hand toe. Over enkele jaren zullen reeds een groot aantal fytotherapeutica - die nu wettelijk nog steeds het denigrerende label "voedingssupplement" moeten dragen - op Europees niveau officieel geregistreerd en erkend worden als geneesmiddelen. 

Fytotherapie; vroeger reeds een geliefde volksgeneeswijze, is inmiddels een gewaardeerde en professioneel-wetenschappelijk onderbouwde behandelingsvorm geworden.

De moderne fytotherapeut behandelt de zieke in zijn lichamelijke en geestelijke complexiteit als één geheel, met één of meerdere kruiden waarmee de meervoudige indicaties het beste overeenstemmen.
Naast een gedegen kennis van de eigenschappen en toepassingen van bepaalde planten(delen) is het van belang, dat de praktiserende fytotherapeut eveneens basiskennis beheerst over de bereidings- en toedieningsvormen, concentratie, bewaring, standaardisatie, uitkomsten van klinisch en farmacologisch onderzoek - en grenzen kent bij de toepassing van fytotherapeutica.